Başlığı görünce şaşırdınız ama ; bir de beni dinleyin.
Halk oyunları , insanların çalışma hayatı dışında bir araya gelerek, eğlence amaçlı yaptıkları oyun olarak ortaya çıkmış. Türklerin halk oyunları Orta Asya’ya kadar dayanmaktadır. Oyun Şamanizm’de ‘Samdambi’ kelimesi ile ifade ediliyormuş. Tıpkı Brezilyalıların Sambada dansı gibi. Ama bizde dans değil ‘oyun’ olarak telaffuz edilir.
Aslında halk dansları insanların taklitleri ile başlamış. Taklit etmek ise bir oyundur. Kimisi tarlada çalışmaları taklit edilmiş, kimisi bir ördeği taklit etmiş , kimisi eşini dostunu taklit etmiş. Ama ana tema her zaman yaşamlarından kesitler olmuş. Bu da halkların yaşadıkları bölgelere göre çeşitlenmeye gitmiş. Ege’de Zeybek olmuş, Karadeniz’de horon . Trakya’da Hora , Doğu Anadolu’da Halay... Ama hepsinin figürlerinde bölgesel taklitler vardır. Mesela en net bir şekilde anlamlandırdığımız Adıyaman oyunu. Tarlada ekin ekmek, onu biçmek , arada da testi ile eşine su veren figürler kullanılır. Anlamlandıramadığımız da var. Ne anlamda kullanıldığı belli olmayan ama günümüze kadar ulaşmış hareketler dizisi. Her ne olursa olsun yöresel yaşamdan kesitleri anlatır.
Anadolu’ya baktığımızda aslında halk oyunları bölgesel geçişleri de belli eder. Kafkaslardaki o hareketli Kafkas oyunu, Karadeniz bölgesinde yine hakaretli horona dönüşür. Ege'deki zeybek oyunu yine daha yukarılarda seymene dönüşür. Anadolu’yu ikiye böl batısı kaşık , doğusu kaşıksız oynanır. Zeybek Ege’de kaşıksız oynarken daha kuzeyde kaşıklı oynanmaya dönüşür.
Harmandalı var , Teke Zeybeği var ,Aydın Zeybeği var, , Serenler Zeybeği var. Silifke bölgesinde Portakal Zeybeği var. İzmir, Aydın, Manisa, Denizli, Muğla zeybek oyunları, İç Ege illeri olan; Kütahya, Uşak , Bursa, Afyonkarahisar, Balıkesir'in doğu kısımları, Eskişehir ve Bilecik kaşıklı zeybek tavrı etkisindedir. Yine Ankara taraflarında oynanan oyunlar kaşıklı zeybek kategorisine girer. Kaşıklı zeybek oyun karakteri Sinop'a kadar oynanan oyundur.
Hemen komşu illerimizden; Sakarya’da Geyve zeybeği, Kastamonu’da Kastamonu Zeybeği var mesela. Bolu’da Göynük , Gerede , Mengen zeybeği var.
Zonguldak zeybeği yok mu ?
Heeee ! Şimdi gelelim zurnanın zırt dediği yere...
Zonguldak oyunlarında erkek oyunu yok.
1930 yıllardan sonra halk oyunları araştırmalarında, bölgemize gelen araştırmacılar köylerde kadın figürlerini çıkarmışlar. Ama erkek oyununu es geçmişler. Bunun nedeni erkeklerin o dönemde de köçek kültürüne kaptırdıkları geleneği olabilir mi bilmem ama ; köçeğin karşısında oynadıkları oyun bile harbi erkek oyunudur. Her zaman yazıyorum. Zonguldak erkek oyunu "ağır erkek "oyunudur. Köçeklerin henüz Zonguldak’a gelmediği dönemlerde oynadıkları oyun , bölgeye has gelişmiş zeybek oyunudur.
Bir oyunun zeybek olabilmesi için erkeksi figür olması ve efe olması gerekir. Zeybek aslında Sağbek’tir. Futboldaki gibi savunmayı koruyan kişi. Devlet otoritesi kaybolduğunda bölgeyi koruyan efeler, yiğitler , aslında çeteler, kurtuluş savaşında milisler ...
Peki biz Zonguldak işgal edildiğinde, köçek oynayarak mı savunduk ?
Bugün bir araştırma yapın. Zeybek oynayan iller diye; içlerinde Zonguldak’ta dahil edilir. Unutulmuş olması veya değiştirilmiş olması, araştırılmamış olması , figürlerin çıkartılmamış olması Zonguldak’ın erkek oyunu olmadığı anlamına gelmez.
Bütün bunların nedenleri de var tabi. Yıllardır içimde kanayan yaradır bu. Hep yazmak hep dillendirmek istemişimdir. Arada da yazıyorum. Ama kimseyi de kırmak istemiyorum.
Zonguldak’ın kömür ile birlikte kültür bozgununa uğraması , kültürünün unutturulması, ihmalkarlık, insanların sosyal yaşamının kısıtlanması. Bir çok bölgede belediyelerin geç kurulması , kurulduktan sonra kültür bölümlerinin olmayışı, Kültür departmanlarına işin ehli olanları değil de kadro almak için işe alınanlar tarafından yürütülmesi. Hatta işin ehli olanlara zorluklar çıkarması gibi faktörler süre gelmiş.
Zonguldak’ı 150 yıl önce kömür havzası ilan edilmesi ile yönetimin merkeze çekilmesi , merkezin göçmenlerle yönetilmesi gibi ; Fransızlardan başlayan farklı bir davranış , kültür yapının oluşması, Cumhuriyet döneminde bürokrasinin bu yapıyı devam ettirmesi .... Günümüzde halen Zonguldak’ın kültür ve geleneğini Zonguldak köylerinde yaşamamış ,hiç uğramamış insanlar tarafından yürütülmesi vb...
Bugün birkaç köyde olsa da ; oyun geleneğimiz insanlar tarafından orijinal figürlerle oynanmaktadır. Tek yapılması gereken bu figürleri kaybolmadan önce çıkartılıp , gösteri sanatına dönüştürülmesi gerekiyor.
Bundan 20-30 sene arasında , halk oyunları derneğinde yöneticilik ve eğiticilik yaptığım sıralarda fark ettiğim şey; Zonguldak kız oyununun ,babaannemin oynadığı oyunu tam olarak hissettirememesi olmuştu.
Son olarak ; Zonguldak Erkek oyunu çıkartılıp, gerçek bir gösteri sanatına dönüştürülmesi halinde ; Zonguldak Zeybeği de dahil bir çok oyun türü çıkarılabileceğine inanıyorum. İnşallah vadi belediyeleri destek verir ve kültür işleri ile uğraşanlar bu konuya eğilebilir.
Bugün belki hafızamıza kazınan köçek karşısında oynayan bir Zonguldaklı olsa da ; Aslında köçek öncesi bu oyun Zeybek oyunuydu. Zonguldak Zeybeği , Zeybek oyununun bölgeye uyarlanmış şeklindedir. Tabi algıyı kırmak oldukça zor.
Batı’dan gelen çalgı çengi ve aynı kategoride yer alan köçek etkisiyle yozlaşan oyunlarımızın, gerçek figürleri ile ortaya çıkarılması dileğimle.
BOLU:
1 - Al yemeni 2 - Davul oyunu 3 - Gerede zeybeği 4 – Halimem 5 - Karaköy kaşık havası 6 - Karşılama 7 - Köroğlu8 – Meşeli 9 – Ördek 10- Sürütme 11- Bindirme 12- Göynük zeybegı 13- Harbi Cengi 14- Mudurnu zeybeği 15- Omuz halayı
ÇANKIRI:
1 - Çankırı halayı 2 - Çankırı zeybeği 3 - Çift ayak - Çift basma 4 - Halay – Alay 5 - Helisa 6 - Kürdün kızı 7 – Mahi 8 – Şıkırdım 9 - Topal koşma 10 – Üçayak 11-Cirit oyunu 12- Hacer oyunu 13- Kasap 14- Kaşık oyunu 15- Sinsin
ZONGULDAK :
1 - Çayır çıktı dizine 2 – Çıtırdağ 3 - Düriye (mızmız oyunu) 4 - Genç Osman 5 - Göbekleşme 6- Hediye 7 - Hoştut oyunu 8- Karşılama 9 - Safranbolu çiftetellisi 10 – Yeşil ipek 11-Açkapı oyunu 12- Alaylı oyunu 13- Amanı oyunu 14- Düz oyun 15- Osmanlı oyunu.
"Ulusal Oyunlarımızı Öğrenmek Bir Şeref, Öğretmek İse Kutsallık Kazandırmaktır."M.K.Atatürk
Kaynak: Hayati Yılmaz ile
Zonguldak Tarih
